HACIBABA HÜSEYNOV: ONDA JAN QABENDƏ, BERT LANKASTERDƏ OLAN KİŞİ GÖZƏLLİYİ VƏ MƏLAHƏTİ VARDI…

Hacıbaba Hüseynovu bir  dəfə yaxından gömüşəm. Keçən əsrin yetmişinci illərinin ortasında yay sessiyası vaxtı təsadüfən Yasamalda bir məhəllə toyunun yanından keçirdik. Küçədə yekə kənd toyxanası qurulmuşdu. Çox ertə idi. İçəridə adam az idi, çoxu da gənclər və uşaqlar: tum çırtlayan kim, dondurma soran kim…İş yaşında olan gənclərin üzləri  ya ağır əməkdən, ya anaşadan, ya qıt və keyfiyyətsis yeməkdən və ya bunlraın hamısından təbii rəngini itirmiş, bozarmışdı.Toy yəqin ki, kasıb toyu idi və yığılanlar da zəngin deyildilər. Ancaq burda bir nəfər oturuşu, baxışı, ədaları ilə rəiyyətini yoxlamağa çıxmış padşaha oxşayırdı.

Bu adam müğənni Hacıbaba Hüseynov idi. Yanında da Ağasələim Abdullayev. Tarzən də padşahın yanında əyana bənzəyirdi…

Hacıbaba Hüseynov elə şahanə oturmuşdu ki, elə ləyaqət göstərirdi ki, bu kasıb toyxanada yaranan əzəmətə böyük konsert salonları həsəd apara bilərdilər…

Hacıbaba Hüseynovda Jan Qabendə, Bert Lankasterd olan kişi gözəlliyi və məlahəti vardı. O da müxtəlif keşməkeşlər səbəbiylə sosial dibə ensə də, ləyaqətini saxlayan, qadınları bir anda məftun edən, onlarla qalant, şahanə rəftar edən və bu kübar rəftarla ən düşgün qadında belə şəxsi ləyaqət duyğusu oyadan nadir kişilərin rolunu oynaya bilərdi. Təəssüf ki, Azərbaycanda kinematoqraf yoxdur…

Azərbaycanda ssenarini prezidetən doyub-dolanmadan pul, ev istəyən Ramiz Rövşən yazır. Belə şərəfsiz adamın yaratdığı kişi surətində hardan ləyaqət olar?

Siz Hacıbaba Hüseynovun şəkillərinə baxın. Necə geyim zövqü varmış! Hələ sovet dövründə necə eleqant paltolar, plaşlar tapırmış! Şlyapa başında necə oturur!

Mən son vaxtlar Hacıbaba Hüseynovun yazılarına qulaq asıram, toyda yazılanlara da. Həmişə məni güldürən bəy tərifini də Hacıbaba Hüseynov elə şirin, elə ürəkdən oxuyur ki, gözlərimdən yaş axır…

Alim Qasımovun ifasında çox məziyyətlərin mənşəyi Hacıbaba Hüseynovun sənətindədir. Hacıbaba sənətə heçyerdən gəlib, yəni öz oxu üslubunu özü yaradıb, ondan əvvəlki müğənnilərin içində eləsi yoxdur ki, deyəsən Hacı ondan nəsə öyrənib. Ancaq Hacının məktəbi var. Alim Qasımov başqa olmaqla çoxlu tanınmış müğənni bu məktəbin şagirdidir.

Hacıbaba Hüseynov şeir vurğunu olub, əruzlu şeiri hamıdan yaxşı bilib, yəni sinədəftər olub, özü də yazıb. Düzdür, Hacının yazdığı şeirlər onun vokalı səviyyəsində deyil, ancaq indiki müğənnilər üçün Hacının poeziyaya münasibəti örnək olmalıdır.

Yasamal toyu yadımdan çıxmır. Hacı şahanə oturuşuyla gözümün qabağındadır. Yəqin Napoleon Lonqvudda sürgündə olarkən beləcə ləyaqətini saxlayırmış.

Xatirən önündə baş əyirəm, sənətkar!

Xeyrulla Xəyal

26.02. 2021

YERİN BOŞ GÖRÜNƏRSƏ…

Müvəqqətidir insan,

Gedərsən, gedərəm mən.

Olmayıb, olmaz qalan,
Qurdla qiyamətəcən.

—

Çalışır hərə bir cür,
Qala, dura əbədi.

Uşaq ağacı cızır,
Əbədiləşsin adı.

—

Gedəndən nə qalacaq?
Pulu, dövləti, adı?

Ya vaxta bənddir ancaq —
Hamı unudulandı?

—

Sökülər, nə tikərik,
Yığdığımız dağılar.

Duman tək çəkilərik,

Yaddaşlardan, vaxtı var…

—

İtər sorağın, adın,
Yığsan da nə qədər sən.

Zəngin həyat yaşadın,
Yerin boş görünərsə…

26.02. 2021, Samara

ПРЕСТУПНИК, КАК И ПРЕЖДЕ, ОСТАЛСЯ НЕИЗВЕСТНЫМ: О ПЕРЕВОДЕ БЕОВУЛЬФА НА АЗЕРБАЙДЖАНСКИЙ

В 2018 году в Баку отдельным изданием вышли сонеты Шекспира на азербайджанском языке с параллельными текстами. Перевел сонеты с английского я, а книгу издал на собственные средства мой родственник. С тех пор прошло почти три года, в Азербайджане нигде, даже одной строкой, нет информации об этом издании. В любой другой стране, ха исключением Туркмении, такого представить просто невозможно. В Туркмении возможно только потому, что там есть писатель более крупный, чем Шекспир, и этим писателем является Гурбангулы Бердымухаммедов! Тогда же, в самом начале 2018 года, по предложению одного известного в Азербайджане филолога я взялся за перевод англосаксонского эпоса Беовульф. В течение трех с половиной месяцев я завершил работу, в ходе которой я еще учил древний английский. По неизвестным мне причинам тот известный филолог, предположительно из-за отсутствия средств, древнюю поэму в моем переводе издал только недавно, в начале февраля. Если быть точным, о выходе книге мне было сообщено 4 февраля, то есть три недели назад. И вот в течение этих трех неделе в Азербайджане, где в той или иной форме существует тысячи средств массовой информации, только в одной газете было сообщение об этом издании. И это только потому, что в редакции той газете работают приятели того моего родственника, который издавал моего Шекспира и не смог продать и половину тиража, который составлял всего 200 экземпляров…

Может ли быть такое в любой другой стране, кроме Туркмении?  То есть выходит перевод на национальный язык уникального и статусного памятника и об этом дружно, судя по всему, по команде предпочитают не сообщать средства массовой информации. Я ничего не говорю о качестве перевода, так как я его автор. О качестве должны говорить другие – литераторы, переводчики, люди, знающие язык и текст оригинала. Но для подобного разговора надо, чтобы перевод читали. И как его читать, если о его существовании практически никто не знает?

Это обстоятельство, я должен заявить, характеризует не меня и не мою работу. Это обстоятельство характеризует государство, его отношение к культуре, то, что литература в Азербайджане – это принадлежащая определенному кругу людей сфера, куда вход посторонним воспрещен. Такой статусный текст имели бы право перевести только статусные люди, потом этот перевод в золотом с бриллиантовыми вкраплениями переплете доставили бы в Лондон целая делегация, состоящая из академиков, министров, дипломатов. Там устроили бы танцы-шманцы маленьких, больших и крупных лебедей…

Потом чартерными рейсами вновь и вновь…

Я испортил им праздник…

По правде говоря, я сам понимал, что такое статусное произведение достоин перевести только человек не просто статусный, но самый статусный. А самым статусным человеком в Азербайджане является президент Ильхам Алиев, владеющий к тому же английским языком. Но тут имеется одна проблема. Переводчик должен быть носителем языка, на который переводит. То есть владеть им как родным и как рабочим. К сожалению, у господина президента Алиева родной язык — русский. Азербайджанским владеет он как иностранным языком. Только по этой причине я осмелился приступить к этой исторической работе, совершенно не подумав, что совершаю преступление…

Да, я совершил практически преступление… И люди, против которых совершено преступление, предпочитают, чтобы мое имя осталось неизвестным…

У меня есть определенная надежда. И надежда только на наших дорогих, очень дорого нам обходящихся соседей. На армян. Теперь поясню.

Вдруг армяне, древний и культурный народ, отстав от Пашиняна, идиота и мерзавца, возьмутся дальше развивать свою культуру и переведут Беовульф на армянский. Конечно, в предисловии они обязательно напишут, что эпос первоначально создан древние армянами, но древние англичане поэму у них украли, перевели на свой древний язык, а армянский оригинал сожгли турки. Вот теперь наконец-то они обратно перевели то что изначально им принадлежало. И это первый перевод эпоса на всем Кавказе…

И тут Баку не выдержит и, как в случае с лавашем и долмой, заявит, что первый перевод на Кавказе сделан на азербайджанский язык. Армяне потребуют предъявить перевод. Баку, наступив к горлу собственной песне, один экземпляр предъявит. Тогда армяне потребуют, чтобы им предъявили и переводчика. Баку скажет, что эпос переведен без переводчика. Армяне очень удивятся и скажут, что такого не бывает. Баку скажет, что очень даже бывает. «Вот мы же воевали с вами не только без начальника Генштаба, да и вообще без Генштаба. Почему не можем перевести поэму без переводчика?» — заявит Баку армянам…

Да шут с переводчиком, то есть, со мной. Главное, чтобы книга увидела свет…

Хотя бы благодаря армянам….

Как человек, совершивший тяжкое преступление, я согласен, чтобы мое имя осталось неизвестным…

Хейрулла Хаял

24. 02. 2021, Самара

TƏPƏGÖZÜN APOLOGİYASI

Təpəgöz qolunu yaradan insan!

Əsirəm, aşiqəm istedadına!

Sənin əsərini oxusam haçan,
Yenə yaş axıtdım, ağladım yenə…

—

Getməsin heç kimin uzağa fikri,
Məni ayrı şeydir ağladan tamam.

Məni Təpəgözün törətdikləri,

Necə sarsıtsa da, yaş axıtmıram.

—

Elə ki, tək gözdən olur Təpəgöz,
Naləsi ucalır göyə elə ki,
O anda bəs deyil mənə iki göz,

Axıdam qan-yaşı, gedə sel kimi.

—

Təpəgəz boyunu yaradan düha!

Tanrı vergisiylə doğulan insan!

Qopur Təpəgözün elə ki, ahı,
Mənim ürəyimdən qara axır qan!

—

“Məni ala gözdən, yigit, ayırdın,

Səni tatlu candan ayıra Tanrı…

Göz dağı verməsin heç kimə Qadir…”

—

Bəlkə bir oxumuş, ya da ziyalı,
Tibbə, fəlsəfəyə baş vurar indi.

Qatilə, caniyə canıyananlıq,

Deyər Stokholm sindromudur.

—

Nə deyim…Bəlkə də… Oxuyun ancaq,

Bir də Təpəgözün monoloqunu.

Tanrı hüzuruna yaxınlaşınca,

Haçan, nə törədib, alır boynuna!

—

Baxın dünyamıza! Adamyeyənlər,

Görün nə qədərdir! Azmı ağladan
Qocanı, qarını? Görün nə qədər,
Xınalı gəlinin həyatı viran!

—

Nə maldan, nə puldan gözləri doyan,

Azmı həndəvərdə? Yad ömürlərə,
Qəsd edən, yetimə, kasıba qıyan,

Minləri qırdıran bircə əmrlə?

—

Qız-gəlin qarğışı, qarı qarğışı,
Birini tutubmu? Ya da haçansa,

Lap ölüm qabağı, axıdıb yaşı,
Üzr və mərhəmət diləyib hansı?

—

Talayır dünyanı ikigözlülər,
Nə sapsız qılınc var, Basat var nə də.

Dayanmaz, yaş axar, qan da tökülər,
Yenə yalnız gözün çıxan yerindən…

23.02. 2021, Samara

ƏSGƏR QƏBRİ

Çiçəklər döşənib məzarın üstə,

Bağçada bitəni, sünisi  vardır

Sünilər rəngini itirirsə də,

Dərlib gələnlər qaralmaqdadır.

—

Özü çiçək ömrü yaşamış oğlan,
Uyuyur altında  torpağın indi.

Yaşıl qələməydi, yıxılıb qalan,

Nə qalxan, nə də ki, bar gətirəndi…

—

Keçib zülm yolu anası gələr,

Çağırar, eşitməz bala səsini.
Bir əllə yaşını silər, bir əllə

Düzəldər güllərin səliqəsini.

—

Al çiçək, əlvan çiçək,
Qalıb qaralan çiçək.

Yarpağında göz yaşı,
Ləçəyində qan çiçək…

19.02. 2021, Samara

RAYNER MARİA RİLKE. QONŞUM TANRI…

.

Qonşum Tanrı, mən sənin qapını belə bərkdən,
Buna görə döyürəm gecədə neçə dəfə:

Səs gəlmir otağından, nəfəs duyulur  nə də,

Bilirəm onda təksən.

Bəlkə bir ehtiyacın var nəyəsə bu zaman,,

Bəlkə təşnə yandırır, yox dolu cam gətirən?

Həmişə ayaqdayam, bir him elə mənə sən,

Gələrəm yubanmadan.

—

Bizi bir-birimizdən ayırır nazik divar,

Axı ola bilər ki, hökmüylə təsadüfün,
Ya sənin, mənim ya da içimdən haray qopar
Çökər böyrü üstünə,

Divar səs çıxarmadan.

—

Sənin şəkillərindən qurulub yaradılan.

—

Və elə bil addılar önündə şəkillərin

Məndəki dərinliyə səni, Tanrı. Səni tanıdan,
İçimdəki bu işıq  alışarsa bir zaman,

Elə çərçivələrdə tükənər, çiliklənib.

—
Anbaan öləziyən duyğularımsa mənim,

Sərsəriydi və səndən düşüb aralı çoxdan.

1899

 almancadan tərcümə

15.02. 2021, Samara

Du, Nachbar Gott

Du, Nachbar Gott, wenn ich dich manches Mal
in langer Nacht mit hartem Klopfen störe, —
so ists, weil ich dich selten atmen höre
und weiß: Du bist allein im Saal.
Und wenn du etwas brauchst, ist keiner da,
um deinem Tasten einen Trank zu reichen:
ich horche immer. Gib ein kleines Zeichen.
Ich bin ganz nah.
—
Nur eine schmale Wand ist zwischen uns,
durch Zufall; denn es könnte sein:
ein Rufen deines oder meines Munds —
und sie bricht ein
ganz ohne Lärm und Laut.

Aus deinen Bildern ist sie aufgebaut.

Und deine Bilder stehn vor dir wie Namen.
Und wenn einmal in mir das Licht entbrennt,
mit welchem meine Tiefe dich erkennt,
vergeudet sichs als Glanz auf ihren Rahmen.

Und meine Sinne, welche schnell erlahmen,
sind ohne Heimat und von dir getrennt.

22.9.1899, Berlin-Schmargendorf

ƏJDAHANI YIXAN BEOVULF AZƏRBAYCANIN KORRUPSİNER MƏTBUAT VƏ ƏDƏBİYYAT BÜROKRATİYASI QARŞISINDA ACİZDİR…

Kitabın çıxdığı iki həftəyə yaxındır, Azərbaycanda işləyən (danışan, yazan, göstərən) yüzlərlə mətbuat orqanlarının heç birində bir sətirlə də olsun bu barədə məlumat verilmir. Yəni total boykotdur. Kitabın çıxdığından xəbər çap etmiş yeganə qəzet “Yeni avaz”dır ki, bunu da yaxın bir adamım o qəzetin redaksiyasında işləyən dostları vasitəsiylə “təşkil edib”. Mən tərcüməni havayı eləmişəm, dörd aya yaxın vaxt ərzində hər gün beş saatdan yeddi saata qədər işləmişəm. Nəşrin xərcini professor Zərbəliyev çıkib. İndi mən məcburam ki, kiçik pensiyamdan pul ayırırb bu kitab haqqında məlumatı FACEBOOK-da “irəlilədim”.  Yəni Azərbaycandakı soydaşlarıma tanıdım. Mən bu məlumatı BBC-nin və Azadlıq radiosunun Azərbaycan redaksiyasına göndərmişəm. Bu radioda işləyən soydaşlarımız, yəni bu mazafakerlər Britaniya və ABŞ vergiverənlərinin pulunu yeyirlər, Ancaq Britaniyanın milli-mədəni sərvəti olan dastanın Azərbaycan dilinə çevrildiyi haqqında “havayı” məlumat vermək istəmirlər.

Mənim üçün sirr deyil ki, Azərbaycanda soğana, banana, pomidora inhisar olduğu kimi ədəbiyyatda da inhisar var, ədəbiyyat Azərbaycanda bazardır və bu bazara ali sanksiyasız girmək olmaz. Dövlət, əslində «dövlət — bizik» deyən adamlar milli sərvətləri əllərinə keçirib istismar etdikləri kimi ədəbiyyata da, yəni bədii sözün deyilişinə, yazılışına tam nəzarət edirlər. Sovetdən, bolşeviklərdən irs qalan Yazışılar Birliyi tam fəaliyətdədir. Belə bir absurd orqanı hər hansı demokratik ölkədə təsəvvür etmək olmaz. Yəni ədəbiyyata, rəisləri dövlət tərəfindən təyin edilən orqan rəhbərlik edir və indi bu orqana ağlını itirməsə də bütün əxlaq normalarınıdan və prinsiplərindın yadırğamş 84 yaşlı Anar başçılıq edir. Yəni Anar ədəbiyyatın rəisidir. Siz Lev Tolstoyun, Dostoyevskinin, Folknerin, Kafkanın, Prustun, Odenin, Bodlerin üstündə rəis təsəvvür edirsiniz? Anarın yanında və rəhbərliyi altında yazıçı, azad söz sahibi ola bilməz, onun yanında və rəhbərliyi altında Rəşad Məcid kimi dövlət pulunu yeyib yağlanan sıçovullar ola bilər. Yazıçılar Birliyinin içində və ətrafınbda olanlar isə dövlətdən atılan yala tamahlanan, daim ağa qapısında dilənən, pul, ev istəyən əqidəsiz qarfomanlardır. İndi bu Yazıçılar İttifaqına tabe olan yeganə Ədəbiyyat qəzeti kənar bir adamın gördüyü vacib bir iş barədə məlumat verməyə cəsarət edərmi?

Həm də «Beovulf” kimi statuslu əsər gərək dövlət təmtərağıyla çevriləydi – bir milyon ayrılaydı, bunun çoxu ayrılan kimi ayıranlar tərəfindən yeyiləydi, sonra qalan pula 20-30 idam iki-üç il əlləşib “Şam şəhərində xeyli qoca bir kişi vardı” kimi yöndəmsiz bir şey ortaya çıxaraydılar və elə bu yöndəmsiz şeyi qoltuqlarına vurub həftə səkkiz mən doqquz xəzinə hesabına Londona uçaydılar…

Bu işi görməkdə məqsədimiz pul qazanmaq olmayıb, mən qırx ildir tərcümə ilə məşğulam, bir qəpik də qazanmamışam. Biz bu işin gərəkli və faydalı olacağını düşünüb onu gördük. Ancaq şüurlu şəkildə təşkil olunan boykot  məni xarakterizə eləmir, ölkəni xarakterizə edir, onun mədəniyyətinin, mədəniyyət siyasətinin barbarların əlində əsir olduğunu, insanlarımızda da mədəniyyət, maarifçilik eşqinin olmadığnı göstərir. Kavafisin “Barbarlar gəldilər” şeiri var, onu da tərcümə eləmişəm, bloqumdan oxuya bilərsiniz…

Məni bu işə sövq etmiş və tərcümənin başa gəlməsində çox zəhmət çəkmiş professor Həbib Zərbəliyev Azərbaycanın adlı-sanlı alimi və pedaqoqudur, Azərbaycan dilçiliyində yeni sahə yaradıb ki, bu da hər alimə nəsib olmur. Həbib Zərbəliyev səviyyəli rus alimi öz İnternet səhifəsində hansı island saqasının ilk dəfə rus dilində çap olunduğu barədə məlumat yerləşdirsə, bu postu yüzlərlə, minlərlə adam paylaşır – bu belədir, Mən Rusiyada yaşayıram və nə dediyimi bilirəm. Professor Zərbəliyev öz səhifəsində Beovulfun nəşr olunduğunu yazır, bu məlumatı bir nəfər də paylaşmır – nə tələbələri, nə pedaqoq, alim həmkarları. Çünki Azərbaycanda elmi mühitin adı elmidir, əslində ilanlar qaynaşan bir yerdir, hamı bir-birindən uğur yox, büdrəmə, gözləyir, hamı bir-birinə xəstəlik və ölüm arzulayır.

Mən Azərbaycan jurnalistikasının və ədəbi mühitin sovet dövrünü az-çox tanıyıram. Tanışın, dostun olmadan ya kimisə qonaq eləmədən iki sətirlik yazını heç yerdə çap etdirmək mümkün deyildi. 1979-cu ildə “Azərbaycan” jurnalında mənim resenziyam gedib – Elçinin tapşırığı ilə. 1981-ci ildə “Azərbaycan” jurnalında hekayəm çap olunub – Əkrəm Əylislinin göstərişi ilə, çünki nəsr şöbəsinin müdiri Mövlud Süleymanlı çoban iti kimi qapını kəsib mənim kimi kənardan gələnəri qapırdı. Mənim yazılarımın əslində dəstəyə ehtiyac yox idi. Kömək ona görə tələb olunurdu ki, redaksiyalarda əqidəsini bir qarın yeməyə satan şarlatanlar oturmuşdular. Mən yaxşı müəllif idim. Buna sübutum da var. 1984-cü ildə «Literaturnı Azerbaydjan» jurnalında mənm dissertasiyamdan bir fraqment çap olunmuşdu — yenə Elçinin köməyi ilə. Ancaq SSRİ-nin ən nufuzlu ədəbiyyatşünaslıq jurnalarından biri olan «Literaturnoye obozreniye»nin 1985-ci il oktyabr nömrəsində mənim yazıma yüksək qiymət verilmişdi. O jurnal çıxanda artıq mən Azərbaycandan birdəfəlik çıxmışdım və Kuybışevdə zavoda fəhlə düzəlmişdim…

Yaxşı yadımdadır ki, jurnalistlər milisidən də pozğun idilər –çaya qonaq elə, nahar al… Otuz il keçib, nəsil dəyişməyib, heç nə dəyişməyib, korrupsiya, tamah, əqidəsizlik Azərbaycan  jurnalistikasınınnın iliyinə işləyib… Hamısı birdir: rəsmisi də, müxalifətio də…

2018-ci ilin yayında qohumum öz puluna Şekspirin sonetlərini mənim tərcüməmdə Bakıda nəşr etdirdi. İndiyəcən Azərbaycan mətbuatında bu kitab haqqlnda bir sətirlik də məlumat çap olunmayıb.

Bu necə ölkədir?

Cəlil Məmmədquluzadə “Molla Nəsrədiin” jurnalının nəşrini İrands davam etdirmək istərkən rəsmilərdən rədd cavabı alanda demişdi ki, İranda erməni dilində bir neçə yüz nəşr var, onda qoyun mən də jurnalımı erməni dilində çıxarım…

Bəlkə mən də bu dastanı erməni dilinə tərcümə etməliydim? Düzdür, dili bilmirəm, ancaq dil öğyrənməyə az-çox qabiliyyətim var, bir-iki ilə öhdəsindən gələrdim. Erməni mətbuatı dillərinə qədim ingilis dastanının tərcümə olunduğunu zurna-balabanla yayardı. Buna şübhə etmirəm…

Xeyrulla Xəyal, RF Jurnalistlər İttifaqının üzvü.

16.02. 2021, Samara

Anqlo-sakson epik poeması Azərbaycan dilinə tərcümə olunub

 

Anqlo-sakson epik poeması «Beovulf»un Azərbaycan dilinə ilk tərcüməsi işıq üzü görmüşdür.
Yeniavaz.com xəbər verir ki, poemanı qədim ingilis dilindən Rusiyanın Samara şəhərində yaşayan şair və tərcüməçi Xeyrulla Xəyal tərcümə etmişdir. Həmin tərcüməyə «Ön söz»ü filologiya elmləri doktoru, professor Həbib Zərbəliyev yazmışdır.

(Şair və tərcüməçi Xeyrulla Xəyal)

 

https://www.yeniavaz.com//az/news/160472/anqlo-sakson-epik-poemasi-azerbaycan-diline-tercume-olunub?utm_source=smartbee&utm_medium=referral&utm_campaign=smartbee&utm_content=smartbee

“BEOVULF” AZƏRBAYCAN DİLİNDƏ

(Ön söz əvəzi)

Dünya ədəbiyyatı xəzinəsi böyük epik əsərlərin şahididir. Eramızdan əvvəl I minilliyə (başqa ehtimallara görə, IV minilliyə) aid edilən, 18 parva (kitab) və ya 75 min şlokadan (beytdən) ibarət olan qədim hind eposu “Mahabharata”, eramızdan əvvəl təxminən V–VIII əsrlərdə yarandığı ehtimal edilən, 7 kanda (kitab) və ya 24 min misradan ibarət “Ramayana” onlardan ən möhtəşəmləri hesab edilir. “Ramayana”nın sanskrit ədəbiyyatının böyük şairlərindən olan Valmikinin qələminin məhsulu olduğu da iddia edilir. Bu xəzinədə Azərbaycan oxucusuna yaxşı tanış olan Homerin “İliada”və “Odisseya” epik poemaları, türk xalqlarının epik əsəri kimi tanınan “Kitabi-Dədəm Qorqud”la yanaşı, onun öz ana dilində hələ oxumadığı bir epos – anqlo-sakson epik poeması “Beovulf” da vardır. VII–VIII əsrlərdə yarandığı güman edilən və həcmcə o qədər də böyük olmayan bu poemanın da bütövlükdə bir müəllifin qələminin məhsulu olması barədə fikirlər vardır.

3182 misradan ibarət olan “Beovulf” alliterativ şeirlə qədim ingilis dilində yazılmışdır. Poemanın əlyazmasında onun nə adı, nə də başlıqları vardır. “Beovulf” adı ona əsas qəhrəmanın adına görə verilmişdir.

Mənbələrdə poemada təsvir olunan hadisələrin anql tayfalarının Britaniyaya gəldiyi dövrdən daha əvvəl Skandinaviyada cərəyan etdiyi göstərilir. Poemanın süjeti onun əsas qəhrəmanı Beovulfun Kainin (Qabil – Adəmin oğlu, yer üzündə ilk qatil) nəslindən sayılan qorxunc əjdaha Qrendel və onun anasına qarşı dəniz yürüşü və onlarla döyüşü və bir neçə əlavə xətt üzərində qurulmuşdur. Beovulf döyüşdə qalib gəlsə də, ölümcül yaralanır. Onun nəşi və döyüşdə əldə etdiyi qənimət təntənəli şəkildə tonqalda yandırılır.

“Beovulf” dünyanın bir çox dillərinə tərcümə olunmuşdur. Poemanın oxuculara təqdim olunan bu mətni Azərbaycan dilinə edilmiş ilk tərcümədir. Onu qədim ingilis dilindən Xeyrulla Xəyal tərcümə etmişdir. Dastan indiyə qədər türk xalqlarının heç birinin dilinə tərcümə edilməmişdir.

Qafiyəsiz şeirlə yazılmış bu dastanı Azərbaycan dilinə çevirmək istəyən tərcüməsi, zənnimizcə, bir sıra çətinliklərlə üzləşməli olur. Bu, ilk növbədə misraların sayını saxlamağa imkan verə bilən düzgün vəznin seçilməsidir. Dastanda Azərbaycan sözlərinin fonem strukturuna uyğun olmayan bir sıra şəxs adları və coğrafi adları bu ölçüyə sığdırmaq da onun tərcüməsini çətinləşdirən amillərdəndir. Bundan başqa, əsərin orijinal xüsusiyyətlərini saxlamaq üçün mətndə tez-tez istifadə olunan alliterasiya, assonans kimi üslubi vasitələrin nəzərə alınması tərcüməçidən böyük ustalıq tələb edir.

Əminliklə demək olar ki, Xeyrulla Xəyal tərcümədə bütün bunların öhdəsindən məharətlə gəlmiş, mümkün olan bütün poetexniki vasitələrdən istifadə etmişdir. Dastan, orijinalda olduğu kimi, qafiyəsis şeirlə tərcümə edilmişdir. Tərcüməçinin seçdiyi poetik təhkiyə forması özünəməxsusluğu ilə seçilir. Tərcümədə ekspressiv sintaktik vasitə kimi istifadə olunan parsellyasiya tərcüməçidən ustalıq tələb edir, mətnə xüsusi ahəngdarlıq verir:

Sizin fikrinizi bilmirəm, heç vaxt

Əyan görməmişəm yer üzündə mən,

Sizin biriniz tək; nəcib göstərən

Onu yəqin təkcə silahlar deyil.

Naxışlı cam vardı onun əlində,

Balarağı dolu, nəğməsi bardın

Dinir Heorotda, coşur sevincdən,

Əsgərlər, Denadan və Vederadan

Gələnlərin böyük yürüşü ilə.

Bəzən parsellyantlar əsas sintaktik konstruksiyadan xeyli aralı olsa belə, mətn çox rahatlıqla, rəvan oxunur:

Həmlə planlayır uca saraya.

Səhər gün doğandan gecə dünyanı

Yenidən qaranlıq bürüyənəcən,

Kölgələr oğru tək sürünənəcən

Səmanın altında. Qalxdı qoşunlar,

Hrotqar, Beovulf, bu iki kişi

Durub bir-birini salamladılar.

Nitqin persepsiyası üçün onun düzgün sintaqmatik üzvlənməsi mühümdür. Əks halda nitq ya yanlış başa düşülür, ya da ümumiyyətlə başa düşülmür. Şifahi nitqdə dilin daşıyıcısı bunu mexaniki şəkildə edir. Yazılı nitqdə də bu, təbii şəkildə reallaşır. Lakin cümlənin sintaqmatik üzvlənməsinin düzgün müəyyənləşdirilməsində durğu işarələri də böyük rol oynayır.

Azərbaycan poeziyasında ənənəvi olaraq hər bir misra bitmiş fikir ifadə edir, yaxud növbəti misra həmin fikri davam etdirir. Sintaqmatik baxımdan isə hər misra ayrı-ayrılıqda üzvlənir.

“Beovulf”u çevirərkən tərcüməçi bu üzvlənməni özünəməxsus tərzdə aparır: sintaqmın bir hissəsini bir misrada, davamını isə növbəti misrada verir:

Sonra sükut çokdü və Half-dan oğlu

Danışdı. Xalqının içində haqqın,

Doğrunun zamini, tariximizdə

Bütün olanları bilən və yurda

Arxadağ tanınan dedi: “bu igid

Böyük insan kimi gəlib dünyaya».

Ona görə də mətnin düzgün başa düşülməsi üçün oxucu hazırlıqlı olmalı, sintaqmatik fasilələrə və durğu işarələrinə ciddi fikir verməlidir.

Tərcümədə ekspressivlik vasitəsi, aktualizator kimi inversiyaya da geniş yer verilir:

Hamı sevinirdi; açıb çıxardı

Bəysə zirehini, dəbilqəsini.

Tərcümənin məziyyətləri çoxdur. Biz onlardan yalnız bir neçəsini sadaladıq. Qalanlarını isə oxucunin ixtiyarına buraxırıq.

Fikrimizin yekununda onu da qeyd etmək istərdik ki, Avropa dillərindən poetik mətnlərin onları primitivləşdirmədən adekvat tərcüməsi Azərbaycan poetik sintaksisinin inkişafı üçün çox vacibdir. Avropa dillərində yaranan poeziyanın sintaksisi öz vasitələrinə, üsullarına görə mürəkkəb və zəngindir. Azərbaycan dilinə tərcümədə çox zaman bu mürəkkəblik sadələşdirilərək primitiv səviyyəyə endirilir. Bəzən tərcüməçi orijinaldakı misranı inersiya, yaxud öz ana dilinin imkanlarını yaxşı bilməməsi səbəbindən dolaşıq şəkildə parçalayır və bununla da poetik narrativin vahid intonasiyasını pozur. Biz orijinaldan və adekvat tərcümələri çoxaltmaqla Azərbaycan poeziya dilini, xüsusən onun poetik sintaksisini Qərbi Avropa və Amerika poeziyasında olan səviyyələrə yaxınlaşdıra bilərik.

Hesab edirik ki, “Beovulf” dastanının Azərbaycan dilinə edilmiş bu tərcüməsi həmin istiqamətdə atılmış mühüm addımdır.

Həbib Zərbəliyev

filologiya elmləri doktoru, professor

RAYNER MARİA RİLKE. «GÖZLƏRİMİ ÇIXARSAN…»

Gözlərimi çıxarısan, səni görərəm yenə,
Qapa qulaqlarımı —  mən səni eşidərəm.

Ayaqlarımdan olsam, yenə yetərəm sənə,

Dilsiz də and içərəm sənə olan eşqimə.

İki qolumu qırsan, düşsəm də hərəkətdən,

Alaram ağuşuma səni ürəyimlə mən.
Beynim döyünər, əgər ürəyimi saxlasan.

Yaxsan əgər beynimi oda-alova birdən,

Hopub damarlarıma sən qanımla axarsan

1901

almancadan tərcümə

13.02. 02. 2021, Samara

Lösch mir die Augen aus

Lösch mir die Augen aus: ich kann dich sehn,
wirf mir die Ohren zu: ich kann dich hören,
und ohne Füße kann ich zu dir gehn,
und ohne Mund noch kann ich dich beschwören.

HERMAN HESSE. QƏRAR

Yetər dolaşdığım  toranda daha,

Burda cavabı yox suallarımın,

Tərk edəm, nəhayət, gərək buranı.
Dincələm, dəhşəti qoyub arxada.

—

Var-gəllə günləri keçirmişəm tək,

Dalana dirəndim, çıxış axtarıb,

Azdım toranlıqda, işıq axtarıb.

Qaranlıq otaqda bağlı uşaq tək

—

Uzaqdan gözümə  közərti dəyir,

Yetir işıq mənə, yarıb zülməti.

Gedərəm, arxada qoyub dəhşəti,
Taparam işığın gəldiyi yeri.

1906

almancadan tərcümə

12.02. 2021, Samara

Entschluss

Ich will nicht laenger in dem Dunkel tasten
Das meinen Fragen keine Antwort hat
Ich will mich endlich still von dieser Statt
Des Grauens trennen und auch einmal rasten